Πώς επηρεάζονται οι ενήλικες από το τραύμα της κακοποίησης στην παιδική τους ηλικία;

Κακοποίηση ως τραύμα:

Κάθε μορφή κακοποίησης αποτελεί τραύμα το οποίο θα στιγματίζει το άτομο άμεσα ή έμμεσα σε όλη του τη ζωή. Όπως όταν καίγεται κανείς, στην περίπτωση του σωματικού τραύματος, ο πόνος μπορεί να περνάει αλλά το σημάδι στο κορμί του παραμένει, έτσι και στο ψυχικό τραύμα στην περίπτωση της κακοποίησης ο ψυχικός πόνος χαράζεται στην ψυχή του ατόμου. Το ψυχικό τραύμα έχει οριστεί από ειδικούς όπως τον Freud και τον Jung, ως ένα μεγάλης συναισθηματικής φόρτισης αρνητικό γεγονός του οποίου η ένταση δεν επιτρέπει στο άτομο να αντιδράσει ικανοποιητικά, με αποτέλεσμα να προκληθούν διαταραχές με μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία και τη ζωή του ατόμου. Για να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στους επιζήσαντες παιδικής κακοποίησης πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο φαινόμενο αυτό.

Τι είναι η παιδική κακοποίηση; 

Η παιδική κακοποίηση ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την Πρόληψη της Παιδικής Κακοποίησης (WHO Consultation on Child Prevention, 1999) ως κάθε μορφή σωματικής, συναισθηματικής, σεξουαλικής κακοποίησης, και παραμέλησης που γίνεται στα πλαίσια κάποιας σχέσης ευθύνης, εμπιστοσύνης ή δύναμης με το παιδί, με αποτέλεσμα την πραγματική ή δυνητική βλάβη στην υγεία, στην επιβίωση, στην ανάπτυξη ή στην αξιοπρέπεια του παιδιού. Αποτελεί ένα περίπλοκο φαινόμενο αφού ο αριθμός των παραγόντων που το υποκινούν καθώς και η δυναμική του ποικίλει τρομερά από περίπτωση σε περίπτωση. Ο  WHΟ, εκτίμησε ότι το 2002 υπήρξαν 31.000 θάνατοι παιδιών από ανθρωποκτονίες. Επιπλέον, διεθνείς μελέτες έχουν δείξει πως:

- το 25% με 50% όλων των παιδιών κακοποιούνται σωματικά –ξυλοδαρμοί/καψίματα/δαγκώματα-,

-ένα στα δύο κορίτσια και ένα στα τέσσερα αγόρια κακοποιούνται σεξουαλικά -εισχώρηση ή τριβή στα γεννητικά τους όργανα/ερωτικά φιλιά/επίδειξη πορνογραφικού υλικού-,

-και πολλά παιδιά κακοποιούνται συναισθηματικά –υποτίμηση/απόρριψη/εξευτελισμός- και παραμελούνται –ανεπαρκή φροντίδα: υποσιτισμός/κακή υγιεινή-.

Τι συμβαίνει όταν ένα παιδί κακοποιείται;

Η ανάπτυξη των παιδιών δεν είναι ολοκληρωμένη όταν το παιδί δέχεται το τραύμα με αποτέλεσμα να μην έχει αναπτυχθεί ακόμα η αναγκαία νοητική και συναισθηματική του ικανότητα για να κατανοήσει, να ελέγξει και να το επεξεργαστεί το τραύμα. Το τραύμα λοιπόν όχι μόνο στιγματίζει αλλά καθορίζει την ίδια του την ταυτότητα. Έτσι, κάθε προοπτική ψυχικού πόνου το οδηγεί στην αναζήτηση ενός αρνητικού κόσμου που συνήθως συνεχίζεται και στην ενήλικη ζωή του . 

Πιο συγκεκριμένα, η ίδια η ανάπτυξη των παιδιών καθυστερεί καθώς όλη η ενέργεια του παιδιού επικεντρώνεται στον αγώνα επιβίωσης. Μέρος αυτού του αγώνα είναι η ανάπτυξη συγκεκριμένων τρόπων αντιμετώπισης της κατάστασής (οι ονομαζόμενες ‘άμυνες’) έτσι ώστε να μπορέσουν να μείνουν όσο γίνεται πιο ασφαλή και να επιβιώσουν μέσα στον σωματικό ή και ψυχικό πόνο  στον οποίο είναι καταδικασμένα να ζούνε.

Η πιο συχνή άμυνα είναι αυτή της απομόνωσης του ψυχικού τους πόνου, όπως προτάθηκε από τον Ferenczy, (1949). Επώδυνα συναισθήματα όπως θυμός, απελπισία, φόβος, πανικός, συμπιέζονται και απομονώνονται όπως ακριβώς το καρύδι απομονώνεται από το περιβάλλον με το σκληρό τσόφλι του. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μπορεί να αντέχει την κακοποίηση αφού έτσι καταφέρνει να απέχει  συναισθηματικά από αυτήν. Λόγω αυτής της συναισθηματικής αποστασιοποίησης η οποία συνεχίζεται, εδραιώνεται και γίνεται τρόπος ζωής στην ενήλικη ζωή, πολλοί πιστεύουν πως τα βιώματα της παιδικής τους ηλικίας βρίσκονται τόσο μακριά που δεν μπορεί να συνδέονται με την τωρινή τους ζωή.

 Δυστυχώς όμως ο πόνος του παρελθόντος όσο καλά και αν τον έχουμε θάψει, όσο σκληρό και αν είναι το τσόφλι του καρυδιού, δεν επουλώνεται από μόνος του. Στην πραγματικότητα αυτό που καταλήγουμε να κάνουμε είναι να θάβουμε τον πόνο μας ζωντανό. Ο πόνος αυτός σιγοβράζει και ξεχύνεται κατά διαστήματα. Με τον ίδιο τρόπο εντείνονται όλες οι αμυντικές συμπεριφορές του παιδιού στην ενήλικη ζωή. Π.χ. πολλές φορές μιλάμε για την ανορεξία ή τη σεξουαλική συμπεριφορά ενός παιδιού ή ενός ενήλικα που είχε κακοποιηθεί ως παιδί. Αυτές οι συμπεριφορές κάποτε αποτελούσαν προσαρμοστικές συμπεριφορές για την επίτευξη μεγαλύτερης ασφάλειας. Στην πρώτη περίπτωση το παιδί μπορεί να αποφεύγει το φαΐ ως τρόπο αποφυγής της εμπειρίας πίεσης καυτού φαγητού στο στόμα του ενώ στη δεύτερη, μπορεί να χρησιμοποιεί σεξουαλική συμπεριφορά την οποία έχει ‘διδαχτεί’ για να κερδίσει τα χάδια και τη φροντίδα που έχει τόσο πολύ ανάγκη ή ακόμα και για να αποφύγει κάποια τιμωρία. 

Μελέτες έχουν δείξει πως άλλες τέτοιες συμπεριφορές που συνεχίζονται στη μετέπειτα ζωή του ατόμου είναι η βίαιη θυματοποίηση, η κατάθλιψη, η έναρξη καπνίσματος, η χρήση αλκοόλ και άλλων εξαρτησιογόνων κ.α. (Harrison et al., 1996; Najavits, Weiss, & Shaw, 1997; Jacobi et al., 2004). Όλα αυτά καθιστούν τον ενήλικα ευάλωτο σε ασθένειες –σωματικές και ψυχολογικές-, σε σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, σε καρκίνο, ακόμα και θάνατο ή αυτοκτονία (Gould et al., 1994;. Canetto & Lester, 1995; Acierno Behavioural Medicine, 1997).  Έντονες δυσκολίες εμφανίζονται και στις διαπροσωπικές σχέσεις τους αφού συχνά ταλανίζονται  από συναισθήματα αναιτιολόγητης ντροπής, φόβου και αδυναμίας, υπερευαισθησίας, ανεξήγητα ξεσπάσματα θυμού, ανασφάλειας και συναισθηματικής αστάθειας, αισθήματα αναξιότητας και πικρίας. Συνήθως δυσκολεύονται να εμπιστευτούν τους ανθρώπους γύρω τους, αδυνατούν να θέσουν τα προσωπικά τους όρια με αποτέλεσμα πολλές φορές να μη μπορούν να πουν ‘όχι’ και να πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης.

Γιατί οι παιδικές άμυνες μετατρέπονται σε εμπόδιο στην ενήλικη ζωή;

Ενώ οι καταστάσεις της ζωής του ενήλικα έχουν αλλάξει - δεν είναι πια παιδί και δεν ζει στο ίδιο περιβάλλον που ζούσε - ο ψυχισμός του έχει ‘παγώσει’ σε αυτόν του παιδιού κάτι που τον αποτρέπει να αλλάξει και να προσαρμόσει τις άμυνες που είχε τόσα χρόνια, στα νέα δεδομένα της ζωής του. Έτσι ο ενήλικας καταλήγει να βρίσκεται συναισθηματικά εγκλωβισμένος και φυλακισμένος στο παρελθόν του.

Τι μπορώ να κάνω;

Σήμερα υπάρχουν πολλοί ψυχολόγοι και κέντρα ψυχολογικής υποστήριξης όπου μπορούν να απευθυνθούν για βοήθεια οι ενήλικες με δική τους πρωτοβουλία. Παράλληλα, υπάρχουν οργανώσεις όπως η Ελληνική Εταιρία Μελέτης & Πρόληψης της Σεξουαλικής Κακοποίησης, το <<Το Χαμόγελο του Παιδιού>> και η διεθνής οργάνωση ECPAT (End Child Prostitution, Child Pornography and Trafficking of Children for Sexual Purposes), που σε συνδυασμό με μεμονωμένους επαγγελματίες υγείας εκπαιδευμένους στον τομέα αυτό,  στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού για τη φύση, την έκταση και τις συνέπειες της παιδικής κακοποίησης, στην προστασία και στην πρόληψη μέσω της ενημέρωσης, στην επιμονή για την εισαγωγή όλο και πιο συγκεκριμένων θεσμικών πλαισίων αλλά και στην προώθηση κατάλληλων πηγών βοήθειας για όσους έχουν υποστεί κακοποίηση αλλά και για τους θύτες. 

Η δική μου ευθύνη στη δική μου ζωή.

Η αίσθηση ντροπής είναι συνήθως το μεγαλύτερο εμπόδιο που αντιμετωπίζει ένας ενήλικας στο να ζητήσει βοήθεια, ακόμα και αν η ντροπή αυτή ανήκει στον θύτη και όχι στο θύμα. Άλλωστε πώς να ζητήσει βοήθεια από κάποιον άγνωστο όταν κακοποιήθηκε από αυτούς που εμπιστευόταν πιο πολύ ως παιδί. 

Παρόλα αυτά ο ενήλικας μπορεί να βοηθήσει τον εαυτό του. Μόνο ο ίδιος γνωρίζει τον εαυτό του αρκετά καλά ώστε να αντιληφθεί πως κάτι δεν πάει καλά και να αναγνωρίσει την ανάγκη του για  βοήθεια από ειδικούς ψυχολόγους που θα τον βοηθήσουν μέσα σε ένα περιβάλλον ασφάλειας, σεβασμού, κατανόησης και εχεμύθειας να αντιμετωπίσει τα σκιάχτρα του παρελθόντος, να προσαρμόσει τις άμυνες του στην τωρινή ζωή του  και να προχωρήσει μπροστά. Είναι δική μας ευθύνη και υποχρέωση να φροντίζουμε τους εαυτούς μας σπάζοντας τα δεσμά της απομόνωσης μας, αναζητώντας πληροφορίες και μοιράζοντας τον πόνο μας,  όσο δύσκολο και αν είναι αυτό.

ΠΗΓΗ:

ΓΡΑΦΕΙ Η ΙΝΤΑ ΕΛΙΑΟΥ : ‘Πως επηρεάζονται οι ενήλικες από το τραύμα της κακοποίησης στην παιδική ηλικία’. Με Υγεία: Το μηνιαίο περιοδικό της Μακεδονίας της Κυριακής Για θέματα Υγείας,9/2009, 40, σελ.74-78.